ΑΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ: Ρόμπερτ Πρόκτορ
Μοιραστείτε
>> ΠΑΡΑΣΚΕΥΉ, 04 ΔΕΚΕΜΒΡΊΟΥ 2009
Ιστορικός της επιστήμης και πατέρας της αγνωσιολογίας [agnotology], μιας νέας επιστήμης που διερευνά –και καταγγέλλει– πώς αποκρύπτεται και χειραγωγείται η επιστημονική γνώση για κάθε άλλο παρά αξιέπαινους σκοπούς, ο Ρόμπερτ Πρόκτορ είναι το φραγγέλιο όσων ασχολούνται με τη λεγόμενη «παραγωγή α-πολιτισμού».
Οι φοιτητές του Ρόμπερτ Πρόκτορ είναι συνηθισμένοι σε τεστ-έκπληξη. Πώς να προετοιμαστεί κανείς για ερωτήσεις του τύπου «Ποια είναι η ηλικία της Γης», «Πόσα εκατομμύρια έχει ένα δισεκατομμύριο» ή «Είσαι πεπεισμένος ότι οι άνθρωποι έχουν έναν κοινό πρόγονο με τους πιθήκους;». Γεγονός είναι ότι αυτός ο Αμερικανός καθηγητής της ιστορίας της επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ ενδιαφέρεται με πάθος να αξιολογήσει όχι μόνο αυτά που ξέρουν οι φοιτητές αλλά, κυρίως, αυτά που αγνοούν.
Ίσως γι’ αυτό διδάσκει μαθήματα με ονόματα τόσο περίεργα όπως «Η μεταβαλλόμενη αντίληψη της φυλής» και «Καπνός και υγεία στην παγκόσμια ιστορία». Θέτει στον τάπητα της κρίσης τις ψεύτικες αντιλήψεις που έχει χτίσει ο ισχυρός παγκόσμιος μηχανισμός της παραπληροφόρησης. Και δε φοβάται να αντιμετωπίσει έναν ισχυρότερο αντίπαλο. Το απέδειξε όταν αποφάσισε να καταφερθεί εναντίον της παντοδυναμίας των καπνοβιομηχανιών. Όχι μόνο κατέθεσε στο δικαστήριο εναντίον αυτών των επιχειρήσεων, αλλά έγραψε βιβλία και άρθρα όπου αποκαλύπτει τις πληροφορίες που γνωρίζουν και τις καμπάνιες εκατομμυρίων που σχεδιάζουν, για να......ωραιοποιήσουν την εικόνα τους. Κι αυτή η αναζήτηση πνευματικής τιμιότητας είναι μια στάση που ο Πρόκτορ ακολουθεί σε κάθε πλευρά της ζωής του. Για παράδειγμα, δεν κουράζεται να αναρωτιέται γιατί οι μοναδικοί και σπάνιοι αχάτες που συλλέγει είναι τόσο φθηνοί, ενώ τα διαμάντια, άφθονα και ομοιογενή, έχουν τεράστια αξία.
Τον Μάιο του 2008 κυκλοφόρησε το βιβλίο «Αγνωσιολογία: η οικοδόμηση και καταστροφή της άγνοιας», που επιμελήθηκε από κοινού με τη σύζυγό του, Λόντα Σίμπινγκερ.
Τι είναι η αγνωσιολογία;
Είναι η μελέτη της πολιτικής της άγνοιας. Ερευνώ το πώς δημιουργείται ενεργητικά η άγνοια, μέσα από πράγματα όπως η μυστικότητα των στρατιωτικών προόδων της επιστήμης ή μέσω συνειδητών πολιτικών. Είναι η περίπτωση όπου μια καπνοβιομηχανία προσπαθεί να δημιουργήσει σύγχυση έχοντας ως σύνθημά της το «Η αμφιβολία είναι το προϊόν μας», όπως περιέγραφε λεπτομερώς η έκθεση μιας τέτοιας εταιρείας το 1969. Η γνώση δεν αυξάνεται πάντα, μπορεί και να καταστραφεί.
Η κατασκευή άγνοιας είναι συχνό φαινόμενο;
Ναι, είναι αρκετά συνηθισμένο. Μια από τις γνωστότερες περιπτώσεις αφορά την υπερθέρμανση του πλανήτη. Εκείνοι που αρνούνται ότι υπάρχει επαναλαμβάνουν επίμονα εδώ και χρόνια: «Δεν είναι αποδεδειγμένο ότι συμβαίνει, χρειαζόμαστε περισσότερη τεκμηρίωση». Ζητούν περισσότερη ακρίβεια, αμφισβητούν τις φυσικές μεθόδους, εφευρίσκουν εναλλακτικές πιθανότητες και δημιουργούν προπετάσματα καπνού. Το ενδιαφέρον είναι ότι πολλά από τα άτομα που είναι αναμεμειγμένα σε αυτή την καμπάνια αποπληροφόρησης είναι τα ίδια που δούλευαν και για τις BigTobacco, για τις μεγάλες καπνοβιομηχανίες.
Αλήθεια;
Ναι. Η καπνοβιομηχανία έχει εξελίξει και τελειοποιήσει από καιρό τις τεχνικές παραγωγής αμφιβολίας, που αργότερα εξάχθηκαν και σε άλλους τομείς. Είναι εκατοντάδες οι επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν σήμερα στρατηγικές σύγχυσης προκειμένου να μειώσουν τους οικονομικούς κινδύνους τους. Ένας από τους στόχους τους είναι να αμφισβητούν τα στοιχεία των στατιστικών. Και οι στρατηγικές τους είναι πανίσχυρες.
Τι σχέση υπάρχει μεταξύ ιδεολογίας και επιστήμης;
Οι κακές ιδεολογίες μπορούν να παράγουν καλή επιστήμη και το αντίστροφο. Στο βιβλίο μου Ο πόλεμος των ναζί εναντίον του καρκίνου, έδειξα ότι μια τρομακτική ιδεολογία είναι ικανή να παράγει επιστήμη πρώτης γραμμής. Και στις μελέτες μου πάνω στις ρίζες του ανθρώπινου είδους απέδειξα ότι ο προοδευτικός αντιρατσισμός μπορεί να παραγάγει πολύ κακή επιστήμη. Ακόμη και οι πιο παρανοϊκές προκαταλήψεις μπορούν να συνεισφέρουν στην επιστημονική πρόοδο. Για παράδειγμα, όλοι πιστεύουμε ότι οι ναζί ήταν τρελοί, όμως κάποιες φορές έκαναν εκπληκτική επιστήμη, όχι μόνο παρά την ιδεολογία τους αλλά και εξαιτίας της. Το ίδιο συμβαίνει στο πλαίσιο πολλών ομάδων με άκαμπτα πιστεύω. Οι αρνητές της θεωρίας της εξέλιξης αντιλήφθηκαν πρώτοι την απάτη του ανθρώπου του Πιλτντάουν, την ανακάλυψη, το 1912, των υπολειμμάτων ενός υποτιθέμενου προγόνου του ανθρώπου. Χρειάστηκε να περάσουν σαράντα χρόνια, για να αποδειχτεί ότι ήταν ένα ανθρώπινο κρανίο που του είχαν βάλει μια σιαγόνα πιθήκου. Οι αρνητές της θεωρίας της εξέλιξης το κατάλαβαν από την πρώτη στιγμή, καθώς, ωθούμενοι από τις θρησκευτικές προκαταλήψεις τους, αρνούνταν να πιστέψουν ότι ήταν αληθινό.
Θυμάστε κι άλλες περιπτώσεις όπου μια αμφισβητήσιμη ιδεολογία γέννησε επιστήμη ποιότητας;
Για παράδειγμα, τείνουμε να ξεχνάμε ότι η πρώτη επανδρωμένη διαστημική πτήση έγινε στην πλήρη ακμή της σοβιετικής αυτοκρατορίας. Η αρχαιοαστρονομία των Μάγια είναι επίσης ενδιαφέρουσα. Πρόκειται για έναν πολιτισμό όπου κάποιες ελίτ με σημαντικές γνώσεις δημιούργησαν ένα αστρονομικό ημερολόγιο που συνδυαζόταν με ανθρωποθυσίες. Είναι εφιαλτικό.
Πώς γεννήθηκε το δικό σας ενδιαφέρον για αυτά τα θέματα;
Με ελκύει ο συνδυασμός της επιστήμης με την πολιτική και την ηθική. Κάνω αυτό που εγώ αποκαλώ «ενεργητική ιστορία της επιστήμης», έναν τύπο έρευνας που χρησιμεύει για την ανάλυση τόσο των σύγχρονων προβλημάτων όσο κι αυτών του παρελθόντος. Η ιστορία είναι χρήσιμη για να ξεσκεπάζει το παρόν, όπως επίσης μου αρέσει να χρησιμοποιώ το παρόν για να αποκαλύπτω την ιστορία.
Φαίνεται ότι η περιέργειά σας είναι ατελείωτη.
Με εκπλήσσει το γεγονός ότι ο κόσμος δεν έχει περιέργεια. Μου έμαθαν από παιδί να σκέφτομαι ότι η ζωή έγκειται στο να θέτουμε συνεχώς ερωτήματα, να συνειδητοποιούμε ότι πάντα υπάρχουν κι άλλα θέματα προς λύση. Ότι αυτά που γνωρίζουμε είναι ένα απειροελάχιστο τμήμα αυτών που θα μπορούσαμε να ξέρουμε.
Συνεχίζετε να εργάζεστε πάνω στο ζήτημα του καπνού;
Συνεργάστηκα σε μια έκθεση με τον τίτλο «Not a Cough in a Carload» (έκφραση που δεν επιδέχεται μετάφραση αλλά που θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Μη βήξει κανείς»), η οποία συγκέντρωσε παλιές διαφημίσεις για την ιατρική χρήση των τσιγάρων: ότι έκαναν καλό σε μια περιοχή του σώματος, ότι ηρεμούσαν τα νεύρα... Ανάμεσα στο υλικό υπήρχαν ανακοινώσεις του τύπου «επιστημονικά πειράματα αποδεικνύουν ότι η μάρκα Α είναι καλύτερη από την Β» ή «20.000 γιατροί συνιστούν την τάδε μάρκα». Για πολλές από αυτές τις διαφημίσεις χρησιμοποιούνταν αθλητές ή μοντέλα: αισθητικά ήταν ωραιότατες.
Το εγκαινίασε η βιομηχανία του καπνού. Έκανε μια καμπάνια μαζικής προπαγάνδας, για να υπερασπιστεί το κάπνισμα με κάθε κόστος κόντρα στην επιστήμη. Το φαινόμενο αυτό εμφανίστηκε βασικά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αν και υπάρχουν και προηγούμενες περιπτώσεις: τη δεκαετία του 1920 η βιομηχανία μολύβδου ξεκίνησε μια καμπάνια για να αμβλύνει τις κριτικές που αφορούσαν τη χρήση του συγκεκριμένου μετάλλου. Μετά, στη δεκαετία του ’30, οι μεγάλες καπνοβιομηχανίες βάλθηκαν να χειραγωγούν τους καταναλωτές, για να τους πείσουν ότι το κάπνισμα ήταν μια κομψή δραστηριότητα. Από τότε, η εφαρμογή παραπλανητικών επιστημονικών επιχειρημάτων για χάρη του μάρκετινγκ αποτελεί πια μέρος της ιστορίας της διαφήμισης.
Εργάζεστε σε πολύ διαφορετικά πεδία. Υπάρχει κάποια κοινή οπτική γωνία που καθοδηγεί τις έρευνές σας;
Ακολουθώ τρεις συγκινησιακές αρχές στη δουλειά μου: το δέος, τη συμπαράσταση και την κριτική. Είναι αρετές από διάφορες κατευθύνσεις, που συνήθως δε συνδυάζονται. Παραδοσιακά, το δέος είναι ίδιο των επιστημονικών πεδίων. Είναι έμφυτο να νιώθουμε θαυμασμό μπροστά στη μεγαλοσύνη του σύμπαντος, να ξαναβρίσκουμε τη γοητεία που νιώθαμε για τα πράγματα ως παιδί, να νιώθουμε δέος μπροστά στον Στίβεν Τζέι Γκουλντ και τον Αϊνστάιν. Μετά υπάρχει η αρετή της συμπαράστασης, που αναδύεται μέσα από την εξερεύνηση της ιστορίας και την ερμηνεία του παρελθόντος, προκειμένου να κατανοήσουμε με ποιον τρόπο το έζησε πραγματικά ο κόσμος. Έχω γράψει δύο βιβλία πάνω στην ιατρική των ναζί και ο στόχος μου δεν ήταν μόνο να την καταδικάσω αλλά να μάθω πώς παρουσίαζαν τις ιδέες τους και πώς δικαιολογούνταν στους εαυτούς τους. Έτσι μπορούμε να τους δούμε ως ολοκληρωμένα ανθρώπινα όντα και να νιώσουμε το βάθος της διαστροφής τους. Η τρίτη διάσταση είναι η κριτική, που μας κάνει να βλέπουμε πως πρώτα απ’ όλα είμαστε άνθρωποι κι ύστερα κοσμολόγοι, ιστορικοί ή ό,τι άλλο. Και πρέπει να αντιληφθούμε ότι υπάρχει πολλή λάσπη στον κόσμο. Δεν μπορούμε μόνο να χαιρόμαστε τα θαύματα της φύσης, ενώ ταυτόχρονα στηρίζουμε ένα στάτους κβο όπου καθημερινά πεθαίνουν εκατομμύρια άνθρωποι. Ως άνθρωποι και διανοούμενοι έχουμε καθήκον να κάνουμε κάτι γι’ αυτό.
Πιστεύετε ότι κι άλλοι επιστήμονες θα έπρεπε να ακολουθούν αυτά τα κίνητρα;
Πιστεύω ότι είναι καλές αρχές. Οι επιστήμονες συνηθίζουν να εμπλέκονται σε πολύ συγκεκριμένες εργασίες, που είναι μόνο μικρά μέρη μιας μεγάλης εικόνας. Οι έρευνές τους γίνονται για συγκεκριμένους λόγους, π.χ. ένας γεωλόγος μπορεί να αφοσιωθεί στην αναζήτηση νέων καυσίμων. Είναι όμως απαραίτητο να κοιτάμε συνολικά την πραγματικότητα. Ήδη η απόφαση για τη χρηματοδότηση ενός είδους έρευνας αντί για ένα άλλο είναι μια πολιτική και κοινωνική επιλογή. Είναι μια απόφαση πάνω στο τι θεωρούμε σημαντικό.
Γιατί δεν επιλέξατε ποτέ μια ειδικότητα;
Η ειδικότητα μπορεί να είναι ο θάνατος της διανοητικής αναζήτησης. Μου αρέσει να βλέπω τα πράγματα σαν ερασιτέχνης, που σημαίνει στην πραγματικότητα εραστής. Εάν δεν αγαπάς ούτε μισείς αυτό στο οποίο εργάζεσαι, αν δεν παίζεις ούτε αστειεύεσαι με το αντικείμενο της έρευνάς σου, τότε δεν το αντιμετωπίζεις με το σωστό τρόπο. Λέω στους φοιτητές μου ότι αν δεν αισθανθούν ποτέ θυμωμένοι, συγκινημένοι, συνεπαρμένοι από το θέμα της μελέτης που διάλεξαν, είναι ώρα να διαλέξουν ένα άλλο.
Είναι δύσκολο να διαχωρίζει κανείς πάντα την αλήθεια από τα ψεύδη;
Είμαι πραγματιστής, όχι σκεπτικιστής. Πιστεύω ότι οφείλουμε να ζήσουμε σε αυτόν τον κόσμο και δεν μπορούμε να είμαστε υπερ-κριτικοί για τα πάντα, γιατί αυτό θα μας τρέλαινε. Η εμπιστοσύνη αποτελεί βασικό ανθρώπινο γνώρισμα. Πιστεύω στην κοινή λογική του περισσότερου κόσμου. Έστω και εάν υπάρχει επίσης πολλή άγνοια και κοινή ανοησία... Που είναι σχεδόν απεριόριστη.
Διαβάστε περισσότερα: http://allostyle.blogspot.com/2009/12/blog-post_8716.html#ixzz0uCofRfCF
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου