Εντυπωσιακά είναι τα στοιχεία που έρχονται στο φως από τις πολυετείς αρχαιολογικές έρευνες που διεξάγονται στη περιοχή του Αμύνταιου Φλώρινας και ξεκίνησαν έπειτα από ανασκαφές της ΔΕΗ για την εξόρυξη λιγνίτη.
Η εισήγηση του αρχαιολόγου της ΚΘ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών αρχαιοτήτων, Πανίκου Χρυσοστόμου, τιτλοφορείται «Ο πολιτισμός των τεσσάρων λιμνών» και παραθέτει εντυπωσιακά στοιχεία για τους προϊστορικούς κατοίκους της περιοχής με μια χρονολογική «βουτιά» που φθάνει στο 6.500 π. Χ. και ακολουθεί την πορεία του νερού και της ανθρώπινης δραστηριότητας.
«Οι πρώτοι οικισμοί δημιουργήθηκαν στο β' μισό της 7ης χιλιετίας π.Χ., μέσα ή κοντά σε λίμνες και βαλτώδεις εκτάσεις. Οι λιμναίοι οικισμοί των επόμενων δύο χιλιετιών οργανώνονταν σε γειτονιές των τριών ή έξι κατοικιών, οι οποίες εδράζονταν σε κοινές εξέδρες από οριζόντια διευθετημένους κορμούς δένδρων. Συνήθως, τα σπίτια ήταν μονώροφα με δίρριχτη στέγη. Ωστόσο, τα στρώματα που σχηματίστηκαν από τις επανειλημμένες πυρκαγιές και τις επακόλουθες καταστροφές των νεολιθικών χωριών της περιοχής, δείχνουν ότι πολλές κατοικίες ξεχώριζαν για το μέγεθός τους, είχαν πόρτες και παράθυρα περιμετρικά και ήταν διώροφες, ενώ τις περιέτρεχε μπαλκόνι στον όροφο. Αντίθετα, στις χερσαίες θέσεις εγκατάστασης, ο χώρος οργανωνόταν με βάση τη διάταξη των τάφρων και των περιβόλων και τα σπίτια αναπτύσσονταν σε ομάδες των πέντε ή έξι κατοικιών»τονίζει, στην εισήγησή του, ο κ. Χρυσοστόμου.
Τα ευρήματα προκύπτουν από τη μελέτη των στρωμάτων που σχηματίστηκαν από τα κατεστραμμένα από φωτιά οικήματα, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρουν παρουσιάζει το εσωτερικό των κατοικιών με φούρνους ή εστίες, αποθηκευτικούς χώρους, θρανία και εργαλεία.
Ενα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα της περιοχής είναι ένα κάθισμα με τέσσερα πόδια ηλικίας περίπου 7.500 ετών, ενώ φαίνεται πως οι πολιτισμοί εκείνοι χρησιμοποιούσαν ακόμη και... μίξερ, καθώς βρέθηκαν κεραμικά θραύσματα που υποδηλώνουν τη χρήση κάποιου είδους αναδευτήρα τροφών από το μακρινό 6.000 π.Χ. .
Τέλος, ένα πλήθος κοσμημάτων, που αποτελούνταν κυρίως από δισκοειδείς χάνδρες ποικίλου σχήματος, μεγέθους και υλικού ή από περίαπτα και βραχιόλια, εξέφραζε τις αντιλήψεις της καλαισθησίας της εποχής αλλά και τις συμβολικές προθέσεις των φορέων τους.
Τα ταφικά έθιμα φαίνεται πως διαφοροποιούνται ανάλογα με τη εποχή και την περιοχή. Έτσι, ενώ στην αρχή της νεολιθικής εποχής στη Λεκάνη του Αμυνταίου συναντώνται μόνο ταφές σε συνεσταλμένη στάση, ενώ προς το τέλος της, τουλάχιστον στην περιοχή της λίμνης Χειμαδίτιδας, εντοπίζονται καύσεις και εγχυτρισμοί ή εγχυτρισμοί των υπολειμμάτων της καύσης των νεκρών.
Λίθινα οστέινα αλλά και χάλκινα αντικείμενα (ευρήματα) ανάγονται στην Εποχή του Χαλκού (3.100-1.100 μ.Χ) ενώ μια γενικευμένη φωτιά στο τέλος της περιόδου καταστρέφει ολοκληρωτικά τα στοιχεία ζωής και βυθίζει στο βυθό της λίμνης τα κατάλοιπα των κατοικιών.
Η Εποχή του Σιδήρου (1.100-5ος αιώνας π.Χ ) που ακολουθεί "δίνει στοιχεία" μόνο από τα νεκροταφεία της και ειδικότερα από αυτό του Αγίου Παντελεήμονα Αμυνταίου. Είναι χαρακτηριστικό το εύρημα της περσινής ανασκαφικής περιόδου (οριοθετήθηκαν και ανασκάφηκαν πέντε τύμβοι με 148 κιβωτιόσχημους τάφους και μια συστάδα τάφων εξαρτημένων από τον «βασιλικό» ταφικό περίβολο), κατά τη διάρκεια της οποίας αποκαλύφθηκε λιθόκτιστο έδρανο για νεκρόδειπνα. Γύρω από την κατασκευή αυτή εντοπίστηκαν λάκκοι με οστά και πλούσια κτερίσματα, όπως ένα χάλκινο ξίφος με χρυσά καρφιά. Στον ίδιο χώρο βρέθηκε γυναικεία ταφή με διάδημα και εξαρτήματα κόμμωσης και ενδυμασίας.
«Οι συχνές εμφανίσεις γυναικών με διαδήματα και σύνθετα κοσμήματα από τη νεκρόπολη μαρτυρούν την ύπαρξη ιερατείου ή μια διαφορετική κοινωνική ιεράρχηση» τονίζεται στην ανακοίνωση.
